Theo quan điểm của tôi, những người mắc chứng tự kỷ có cách cảm nhận không gian rất đặc thù và rõ nét. Việc quan sát và tạo ra cho họ những môi trường phù hợp để họ phát triển tiềm năng của bản thân vừa là một thử thách, vừa là một đề tài cho những nhà thiết kế được có cơ hội rèn luyện tính tinh tế trong từng thiết kế của mình.
Autism Spectrum Disorder (ASD) hay tiếng Việt gọi là chứng Tự Kỷ – thường được nhắc đến khi ai đó có biểu hiện khác bình thường (so với định nghĩa bình thường của số đông). Họ có thể over-sensitive (quá mẫn cảm) hoặc under-sensitive (thiếu mẫn cảm) với những cảm nhận về thế giới xung quanh. Mọi định nghĩa và thông số của chứng Tự Kỷ đều được công khai trên các nguồn internet nên tôi sẽ không dẫn chứng thêm vào đây.
Lần đầu tiên khi tôi để ý tới sự tương tác của người mắc chứng này với môi trường xung quanh là khi xem bộ phim The Good Doctor, với nhân vật chính mắc chứng Tự Kỷ và cách anh ấy chọn không gian sống, cầm nắm, sắp xếp đồ vật, cũng như thói quen hàng ngày và sự mẫn cảm với âm thanh của anh trong căn nhà này. Tôi nhận ra tầm quan trọng của việc đầu tư tư duy cho không gian sống của nhóm người này là vô cùng cần thiết.
Bài viết này xin được tổng hợp tóm gọn những kiến thức tôi hệ thống lại được qua quá trình nghiên cứu, tìm hiểu cách thiết kế không gian cho người mắc chứng tự kỷ, đặc biệt từ nghiên cứu của Dr. Sally Augustin đã giúp tôi rất nhiều trong việc hệ thống hóa kiến thức.
Trước hết chúng ta cần hiểu không phải người Tự kỷ nào cũng giống nhau, mỗi cá nhân sẽ cảm nhận và phản ứng với thế giới xung quanh khác nhau. Điều này dẫn đến nhiều thử thách khi chúng ta thiết kế, họ sẽ cần những không gian được cá nhân hóa nhiều hơn chúng ta tưởng. Tuy vậy, vẫn có những lưu ý chung được hầu hết các nhà khoa học đồng thuận khi tạo ra môi trường sống cho nhóm người này, các bạn có thể dựa vào những lưu ý chung này rồi tăng hoặc giảm liều lượng cho đối tượng mà các bạn đang thiết kế cho. Ví dụ: cá nhân quá mẫn cảm với âm thanh mà không quá mẫn cảm với họa tiết thì có thể sử dụng một ít họa tiết nhưng phải triệt tiêu mạnh tay những gì có thể phát ra âm thanh trong nhà.
Lưu ý 1:
HÌNH ẢNH
Hình ảnh là những gì chúng ta có thể nhìn thấy bằng mắt. Lưu ý này nguyên gốc tiếng Anh là Visual, tuy nhiên tôi không tìm được từ nào sát nghĩa hơn từ “hình ảnh”.
Nhìn chung, các chuyên gia cho rằng người Tự Kỷ thường yêu thích không gian mang lại cảm giác yên bình: sử dụng những gam màu có độ bão hòa thấp và độ sáng cao (low saturation, high brightness).
Giảm thiểu các họa tiết trên tường (giấy dán tường, thảm, tranh ảnh, vỏ bọc sofa, rèm, gối…) đặc biệt là các họa tiết lặp lại, nguyên nhân do một vài trường hợp nhìn thấy họa tiết sẽ bị “mắc kẹt” trong các hình ảnh này hoặc họ có thể bị cuốn theo việc “đếm” sự lặp lại. Trường hợp cá nhân nào không quá mẫn cảm với họa tiết thì chúng ta vẫn có thể sử dụng một ít hình ảnh nhẹ nhàng đơn giản.
Không gian chung lý tưởng nên có nhiều màu trơn, cảm giác sạch sẽ, không phức tạp, thoáng đãng (cả về không khí lẫn đồ đạc)
Hết sức cẩn thận khi lựa chọn đồ trang trí, tranh ảnh nghệ thuật trong nhà, dựa trên references của mỗi cá nhân (lịch sử bệnh, sở thích).
Lưu ý 2:
SỰ LỘN XỘN
Không gian cho người mắc chứng Tự Kỷ không nên luộm thuộm hoặc có bất kỳ sự lộn xộn nào trong đó. Những đồ vật nhỏ trong nhà như giấy, bút, ly nước, … nên để gọn vào trong những hộp đựng đồ hoặc ngăn kéo. Tuy nhiên, một vài trường hợp cá nhân Tự Kỷ không nhận thức được họ có đồ đạc những nơi giấu kín, chúng ta cần giải quyết bằng những ngăn kéo, kệ tủ vừa xếp đựng gọn gàng vừa dễ thấy trong tầm mắt.
Lưu ý 3:
ÁNH SÁNG
Người mắc chứng tự kỷ có thể mẫn cảm với ánh sáng cường độ cao hoặc quá nhiều ánh sáng trong không gian (bao gồm cả ánh sáng tự nhiên lẫn nhân tạo).
Những bóng đổ tạo ra bởi ánh sáng chiếu qua đồ vật, cây cối xung quanh không gian sống có thể gây rắc rối cho người Tự Kỷ, trường hợp này set up ánh sáng sao cho đều, cường độ vừa phải không quá mạnh tránh tạo bóng đổ, không lắp đặt đèn trên trần chiếu thẳng xuống đất, quan sát nắng chiếu qua cây cối đồ vật vào thời điểm nào đó trong nhà để có những giải pháp phù hợp: tỉa bớt nhánh cây, bố trí rèm chắn sáng…
Cẩn thận với đồ vật phản chiếu ánh sáng (gương kính hay các bề mặt có độ hoàn thiện bóng) sẽ gây chói khi có ánh sáng chiếu vào. Các bạn có thể khắc phục bằng cách thay thế bằng các bề mặt mờ, lỳ, và lưu tâm vị trí đặt gương kính.
Lý tưởng nhất, theo tôi, sử dụng ánh sáng gián tiếp được tạo ra bởi những bóng đèn hắt lên trần hoặc các loại đèn wall- wash hoặc wall-graze. Loại ánh sáng này cũng được tôi thường xuyên áp dụng trong các thiết kế của Kat Studio, nó khiến hầu hết mọi người cảm thấy dễ chịu. Những nguồn ánh sáng nhân tạo trong nhà đều nên có dimmer để tối ưu hóa nhu cầu sử dụng.
Đối với một vài trường hợp quá mẫn cảm với ánh sáng tràn ngập trong không gian thì các bạn có thể cân nhắc các loại cửa sổ cao, sát trần nhà. Khi đó chúng ta có thể lấy được ánh sáng và khí vào mà không gây quá nhiều khó chịu cho những cá nhân này.
Lưu ý 4:
ÂM THANH
Những người mắc chứng Tự Kỷ thường gặp nhiều vấn đề khi nghe những loại tiếng ồn lặp lại hay tiếng ồn hậu cảnh (background noise) ví dụ như tiếng máy móc thiết bị phát ra khi đang vận hành, tiếng nước rỉ trong bồn rửa. Lưu ý nên đầu tư vào các thiết bị, máy móc chống ồn.
Một loại âm thanh gây khó chịu khác cho người Tự Kỷ, thậm chí có thể làm các triệu chứng nặng lên đối với các trường hợp quá mẫn cảm với âm thanh, đó là tiếng động phát ra khi chúng ta đi lại trên sàn gỗ (trường hợp sàn lát bị hổng, cong vênh). Lưu ý nên đảm bảo chất lượng khi lát các loại sàn gỗ, cán sàn cần phẳng, bảo quản sàn tót trong quá trình xây dựng. Kinh nghiệm cá nhân tôi là nên lát sàn bằng gạch trước rồi mới lát sàn gỗ bên trên.
Cẩn thận nếu bạn lát gạch cho toàn nhà vì với bề mặt cứng của gạch, âm thanh có thể bị vang vọng hơn bình thường. Lúc này nên bố trí thêm các loại thảm để tiêu bớt âm thanh.
Lưu ý 5:
KHOANH VÙNG (ZONING)
Người mắc chứng tự kỷ thường quan tâm đến thói quen và nếp sống hàng ngày. Vì vậy là một nhà thiết kế nội thất tôi nghĩ chúng ta cần phải suy nghĩ sâu hơn về vấn đề bố trí, sắp đặt không gian và đồ nội thất (compartmentalizing). Chúng ta cần bố trí riêng từng khu vực cho từng hoạt động, ví dụ không gian để ngủ phải tránh khỏi các không gian khác như tủ quần áo, bàn làm việc/ bàn học… Việc bố trí riêng theo từng mục đích như vậy cũng giúp cho những người mắc chứng Tự Kỷ tập trung hơn khi đang làm một việc gì đó mà không bị ảnh hưởng đến các giác quan không cần thiết.
Nếu sống chung với nhiều người khác thì chúng ta nên tạo riêng một khu vực “escape zone” để khi cần thiết (chẳng hạn quá mẫn cảm với âm thanh trong nhà vào một lúc nào đó) họ có thể lui vào trong khu vực này (cách âm) để hồi phục và lấy lại bình tĩnh.
Nếu gia đình bạn có trẻ nhỏ mắc chứng Tự Kỷ thì rất cần một hệ thống cửa/ rào chắn được thiết kế một cách hợp lý, vì không ít trường hợp trẻ Tự Kỷ đi lang thang ra khỏi khu vực quan sát được và không ý thức được sự nguy hiểm. Điều này cũng cần được các nhà trẻ, trường học lưu ý nếu học sinh của minh mắc chứng Tự Kỷ.
Lưu ý 6:
AN TOÀN
Thông thường người mắc chứng Tự Kỷ có xu hướng trượt té. Các nhà thiết kế nội thất nên để ý tới những chi tiết có thể dễ gây ra điều này, chẳng hạn như các bậc giật cấp trong nội thất, loại thảm chúng ta chọn có thể dễ có xu hướng cong vênh mép lên khiến dễ mắc chân vào, sàn nhà quá trơn,…
Ngoài ra, các góc cạnh trong nhà cần được bo cong, bọc nệm, tránh trường hợp gây ra những chấn thương không đáng có khi trượt té hoặc thậm chí khi đi lại trong nhà.
Cẩn thận với những sợi dây rèm luộm thuộm dễ móc vào đồ vật hay nút áo, nên có biện pháp ngăn cản, một lời khuyên của tôi là gần đó nên đặt chậu cây hoặc đồ nội thất như ghế, để ngăn lại việc đi ngang những thứ dễ gây rắc rối như vậy.
Một vài trường hợp người Tự Kỷ khác có thể bị hứng thú quá độ với nước đang chảy, vì vậy nếu gặp trường hợp này chúng ta cần để ý cao độ hơn với hồ nước, thác nước nhân tạo, hòn non bộ,… (tốt nhất không có trong nhà).
Hầu hết những người mắc chứng Tự Kỷ sẽ cảm thấy thoải mái hơn khi nhìn thấy được ai đang đi vào phòng (tôi nghĩ tôi cũng nằm trong trường hợp này), nên bố trí một khung kính trên cửa hoặc tạo ra những không gian chuyển tiếp khi ai đó đi vào mà chúng ta kiểm soát được trước vài giây, để cảm thấy an toàn và yên tâm hơn.
Lưu ý 7:
VẬT NUÔI
Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng những biểu hiện tiêu cực của người Tự Kỷ được giảm thiểu khi họ được ở bên những con vật nuôi, thiết kế không gian chung với vật nuôi sẽ khiến tăng trải nghiệm và chất lượng sống, khiến họ giao tiếp tốt hơn và ở trong trạng thái thoải mái vui vẻ thường xuyên hơn.
Với 7 lưu ý trên, chúng ta đã có đủ khái niệm cơ bản để lên được một kế hoạch khi thiết kế không gian sống cho người Tự Kỷ, trong đó việc giảm thiểu những kích ứng giác quan là điểm cần lưu ý nhất, từ đó chúng ta sẽ “may đo” hay “cá nhân hóa” theo từng lịch sử triệu chứng của mỗi cá nhân.
Ngoài ra các yếu tố khác về thiết kế không gian như độ cao trần, sự cân bằng của nội thất, họa tiết, lưu thông không khí, sắp xếp phòng các bạn có thể tham khảo ở nghiên cứu sau của cô Mostafa https://www.archnet.org/publications/5107
Một report khác từ Ahrentzer và Steele cung cấp rất nhiều tips thực tế cho việc thiết kế nhà cho người Tự Kỷ: https://d3dqsm2futmewz.cloudfront.net/docs/stardust/advancing-full-spectrum-housing/full-report.pdf
Jess Thai 
Bình luận về bài viết này